Karataš - Diana

Lokalitet Dijana nalazi se na uzvišenju približno 300m nizvodno od đerdapske brane, na samoj obali Dunava. Prvi ga je obišao i opisao Kanic, napominjući da je preko puta naselje Gura Vaj, na rumunskoj obali Dunava, primetio veliko utvrđenje dimenzije 172 x 100 m, sa bedemima širokim 2 m, koji su ponegde očuvani i do visine od 8 m (Kanitz 1892:49). Lokalitet je uočen i tokom kasnijih rekognosciranja šireg prostora Đerdapa. Zahvaljujući nalazu epigrafskog spomenika, fortifikacija je sigurno identifikovana kao antička Diana.

Pošto je u blizini Dijane otvoren kamenolom za potrebe izgradnje brane, 1964. godine se pristupilo sondažnom istraživanju ugroženog prostora. Istraženi su deo istočnog bedema, kapela sa kriptom i deo nekropole. Iskopavanju su nastavljena 1971. godine, kad je istražen još jedan deo fortifikacije, kao i deo nekropole. Arheološki radovi, započeti skromnim finansijskim sredstvima, vremenom su prerasli u sistematska iskopavanja, koja se sprovode i danas.

Dosadašnji rezultati pokazuju da je Dijana sigurno bila jedan od rimskih logora podignutih na desnoj obali Dunava tokom 1. veka n.e., sa zemljanim bedemima i palisadom. Kamena fortifikacija, približnih dimenzija 140 x 164m, izgrađena je krajem 1. i početkom 2. veka, i to od grubo pritesanog kamena povezanog malterom. Za kasnije faze karakteristična je primena tehnike opus mixtum, sa pet nivelacionih redova opeke. Do sada su istražene južna i zapadna kapija, širine 3,50 i 3,40m koje su bile ojačane sa po dve pravougaone kule dimenzija 3,40m i 4,50m. Kule na zapadnoj kapiji imale su po jednu isturenu nišu dimenzije 1,75 x 1 m. Radi što efikasnije odbrane, kule su bile postavljene tako da formiraju propugnakulom. Osim ovih kula, koje su branile ulaz u utvrđenje, konstatovane su uvučene i isturene ugaone kule pravougaone osnove.

Ranovizantijskoj fazi pripada obnova zapadne kapije, izvedena u tehnici opus mixtum. Za ovaj period vezuje se i sloj B, bogat fragmentima amfora sa češljastim i kanelovanim ornamentom. Ovaj sloj se nalazi neposredno ispred humusa uz zabadni bedem. Ispod njega je uočen nivo poda I, protumačen kao ranovizantijski, a ispod su bili i stariji slojevi.

Analiza pokretnog materijala je pokazala da nastanak zemljanog logora sa palisadama može da se opredeli u 1. vek. Sledeća faza vezuje se za kraj 1. i početak 2. veka, odnosno za Trajanova osvajanja, kada je podignuto kameno utvrđenje, o čemu svedoče i unutrašnje ugaone kule. Zbog prelaska na defanzivnu vojnu strategiju, krajem 2. i početkom 3. veka promenjen je i sistem fortifikacija. Naredne dorade bedema potiču s kraja 3, odnosno početka 4. veka. Pošto su ga krajem 4. veka varvari osvojili, što pokazuje sloj paljenja i rušenja pripisan Gotima, utvrđenje je obnovljeno, a zatim su ga porušili Huni sredinom 5. veka. Život u njemu, međutim, nije zamro i za vreme Justinijana I ušlo je u sastav odbrambenog sistema na ovom delu dunavskog limesa. O tome, između ostalog, svedoči znatan broj pokretnih nalaza iz 6. i prve polovine 7. veka. Kao i u Pontesu, i ovde ranovizantijskom periodu najverovatnije pripadaju dva horizonta naseljavanja.