Kastel Taliata je jedan od najvećih i najbolje očuvanih na našem delu dunavskog limesa. Leži pored Dunava, 250 m udaljen od vode, na mestu koje čini prelaz iz Gornje u Donju klisuru Đerdapa, oko 2 km uzvodno od Porečke reke.[1] Postojanje ruševina na Velikom Gradcu prvi je zabeležio Marsilji, a zatim ga pominju i drugi putopisci i istraživači. Prva arheološka istraživanja na kastrumu Veliki Gradac počela su 1958. a sistematski radovi su trajali od 1965. do 1969. godine.Utvrđenje je imalo skoro kvadratnu osnovu, obuhvatajući u svim periodima svoga postojanja površinu oko 134 x 126 m. ( Slika 13 ) Obično se pretpostavlja da mu je predhodilo starije utvrđenje na Malom Gradcu, koje se nalazilo u njegovoj neposrednoj blizini. Utvrđenje na Velikom Gradcu je prvo predstavljalo prvobitni logor rimske Talijate, a u III veku je podignuto novo utvrđenje, čija osnova u celini odgovara osnovi prvobitnog logora. Na uglovima kastela podignute su uvučene trapezoidne kule sa plitkim ispustom na spoljnoj strani. Na istočnom bedemu nalazila se potkovičasta kula, dimenzija 3 x 2,5 m. Kapije su bile flankirane pravougaonim isturenim kulama. Kapije se nalaze na sredini bedemskog platna, dok se južna kapija za razliku od severne i istočne ne nalazi na sredini bedema, već je postavljena znatno bliže jugozapadnoj ugaonoj kuli. Debljina očuvanih bedema nije svuda ista, u proseku iznosi oko 2 m. Bedemi su građeni od krupnijeg pritesanog kamena i vezivnog maltera. U toku arheoloških radova konstantovano je podizanje vodovoda, koji je praćen od južne kapije prema severu, substrukcije od oblutaka i lomljenog kamena, zalivenog malterom. Kanal glavnog priključka vodio je na sever, čija dubina iznosi 0,48 m, širina 0,38 m, a praćen je u dužini od 23 m. U unutrašnjosti utvrđenja konstantovana je još jedna građevina, koje se tumači kao horeum sa spratom, dimenzija 18,80 x 12,85 m. Ovom kasnoantičkom periodu pripadaju i velike terme van logora, sa njegove zapadne strane.
Ranovizantijsko utvrđenje na Velikom Gradcu karakteriše popravka kasnoantičkih bedema, čije su pravougaone kule delom nadzidane. Od kapija očuvana je samo severna, dok su ostale kapije zazidane. Zapadna kapija je zatvorena i pretvorena u baptisterijum. Crkva je bazilikalne osnove i sastoji se od naosa, čije dimenzije iznose 9,5 x 5,9 m, sa oltarskom apsidom na istoku, širine 4,40 m, i narteksom na zapadu 5,8 x 4,3 m, aneksa 3,3 x 3 m, i kule pretvorene u baptisterijum, dimenzija 8,2 x 3,5 m. Cela građevina je bila podignuta od opeka sa malterskim spojnicama. Krstionica je postavljena u južnom delu severne kule nekadašnje zapadne kapije. Krstionica je rađena od opeka, sa vezivnim slojevima debljine 2 – 4 m, na temeljima od oblutaka i maltera. Ranovizantijskom periodu pripadaju i dogranje ugaonih kula kružne osnove, sa izuzetkom kule na jugoistočnom uglu, koja je potkovičastog oblika, dimenzija 5,1 x 4 m. Uz severnu kapiju izgrađen je novi horeum, pravougaone osnove, sa dimenzijama 20,20 x 10,70 m. Građevina je kasnije napuštena, a u njenom južnom delu je kasnije izgrađena radionica metala.
U toku iskopavanja Velikog Gradca izdvojene su četiri građevinske faze:
Prva faza se vezuje za logor izgrađen u I veku, kome pripadaju najstariji horeum i delimično očuvani bedemi na severnoj i južnoj strani, kao i na uglovima logora. Prvobitni logor je stradao u požaru, čije tačno vreme rušenja nije poznato.
Druga faza obuhvata logor podignut u drugoj polovini III veka. Kao i prvobitni logor, i ovaj logor iz druge faze je stradao u požaru.
Treća faza se vezuje za izgradnju trećeg logora na početku Justinijanove vladavine. Ovo treće utvrđenje je stradalo u požaru, koji se može dovesti u vezu sa avarskim operacijama 595. godine.
Četvrta faza se vezuje za period XI – XII veka. Obeležena je popravkom bedema i konstrukcijama od lakog materijala, koje se teško mogu izdvojiti od ranovizantijskih. Na ruševinama ranovizantijske bazilike i van nje nastalo je groblje na redove, u čijoj blizini je podignuta crkvica.[2]
[1] D. Vučković – Todorović, Veliki Gradac – antičko i ranovizantijsko utvrđenje, Arheološki pregled, 7, Beograd 1965., str. 99
[2] В. Поповић, Доњи Милановац – Велики Градац ( Taliata ), римско и рановизантијско утврђење Старинар XXXIII – XXXIV, Београд 1984., str. 267 - 280
Нема коментара:
Постави коментар
Neprikladni komentari će biti obrisani.