Pokretni materijal

Tokom arheoloških iskopavanja sprovedenih na desnoj obali Dunava od Beograda do granice sa Bugarskom, sakupljena je značajna količina pokretnih nalaza. Pokretni materijal sa istraženih utvrđenja se može razvrstati u nekoliko opštih grupa, na osnovu kriterijuma upotrebne vrednosti, odnosno njihove funkcije. Tako se materijal može grupisati na nalaze keramičkih i staklenih posuda, kako celih tako i fragmentovanih; na grupu predmeta koji čine delove odeće i nakit; predmete koji čine alat i pribor; predmete koji predstavljaju oružje i konjsku opremu, predmete koji se vezuju za građevinsku opremu; predmete koji su korišćeni za osvetljenje, kao i na predmete koji su služili za različite namene.[1]
- Nalazi keramičkih i staklenih posuda:

Na velikom broju utvrđenja VI veka, duž dunavskog limesa, otkrivena je znatna količina keramičkih posuda, među kojima najzastupljenije oblike čine amfore.[2] Brojna zastupljenost amfora duž vodenih saobraćajnica je uobičajena pojava, jer su one bile pogodne za transport, dok na lokalitetima u unutrašnjosti Balkana situacija je suprotna.[3]
Amfore su jedini oblik grnčarije koji se javlja sa istim osobinama na širokom prostoru. Vrste amfora ukrašene češljem, žljebovima i rebrima su česte pojave na istraženim utvrđenjima duž Dunava. Grnčarija je zastupljena sa svim vrstama i oblicima ( T. I / 1,2). Neke amfore su isključivo uvožene, jer ih je malo nađeno. Takve bi bile velike vretenaste amfore.[4] Lonci i druga grnčarija u starijem periodu kraj IV i početak V veka, pravljena je na brzom vitlu, dok se grančarija iz mlađih salojeva, od druge polovine VI veka pravi na sporom vitlu i skoro bez vitla. Grnčarija je obično sive boje ujednačeno pečena.[5] Od grnčarije, pored amfora, velik procenat čine lonci, raznovrsnog oblika. Najčešće su koso razgrnutog oboda, i lonci blago razgrnutog oboda sa koga polazi drška, trakasta i žljebljena.[6] ( T. I / 3,4,8,5 ) Pored lonaca, sakupljeni su brojni primerci zdela, sa naglašenim vratom i ramenom, zdele bez naglašenog vrata i ramena sa ravnim i kosim obodom. Ukras se obično  javlja u gornjem delu, izveden vodoravnim, utisnutim crtama.( T. I / 7 ) Od ostalih posuda, prisutni su krčazi, koji se prave na brzom vitlu, spolja obično tamno mrke, a u prelomu sive boje. Imaju naglašen trbuh, i široki vrat, koji se prema obodu blago širi. Zajednička osobina raznovrsnih lonaca, zdela je istanjeni i izduženi oblodi.[7] Gleđosana keramika je koja je karakteristična za đerdapski deo limesa u IV veka zastupljena je relativno malo.[8]

Pored keramičkih nalaza, nađeno je dosta fragmenata staklenih posuda. Većina fragmenata staklenih posuda pripada čašama sa i bez stope, zdelama, i prozorskim oknima.

nalazi delova odeće i nakita:

Prilikom istraživanja ranovizantijski utvđenja duž dunavskog limesa otkriveni su metalni i koštani predmeti,  koji čini delove odeće i nakita. Nalaze delova odeće čine kopče,izrađene od gvožđa i bronze. Nalazi raznovrsnih oblika pređica, od gvožđa i bronze, sakupljeni su na većem broju ranovizantijskih utvrđenja duž Dunava.( T.  IV / 4 ). Grupa nalaza koja čini nakit, sastoji se od velikog broja primeraka fibula, koje su nađene na skoro svim lokalitetima duž Dunava. Najčešće su zastupljene fibule sa posuvraćenom stopom, sa obmotajem, i fibule posuvraćene stope sa pseudoobmotajem.[9] ( T. IV / 7,8,9 )

 Pored fibula, zastupljeni su i primerci naušnica, prstenja, narukvica, ukrasnih igala, privezaka i  perlica.( T. IV / 2,3,5 )

Alat i pribor:

Raznovrsna proizvodna delatnost poznata nam je preko brojnih raznolikih nalaza oruđa i pribora, koji su se koristili za određenu vrstu zanata.

Osnovna privredna delatnost stanovništva u logorima bila je zemljoradnja, o čemu sveoče nalazi poljoprivrednog oruđa, kao što su budaci, motike i rala.(T. II / 1 ) Budak sa čekićasto zavšenom ušicom, poznat je sa lokaliteta Karataš i Pontes. Primerci teške dvozube motike, koje su služile za kultivaciju bilja u brdsko – planinskom području, retki su, a sa dunavskog limesa potiču dva primerka sa lokaliteta Sip i Boljetin.( T. II / 2 ) Na značaj zemljoradnje najbolje nam svedoče nalazi rala. Nalazi simetričnih raonika sa dugim i uskim ili kratkim i širokim usadnikom zastupljeni su na kasnoantičkom limesu u logorima: Karataš, Pontes, Saldum i Boljetin. ( T. II / 4,5 ) Na isti zaključak navode nas i brojni nalazi srpova i kosa, koji su zastupljeni u velikom broju u logorima duž dunavskog limesa ( Čezava, Boljetin, Karataš, Porečka reka, Ravna, Pontes i Sapaja ). Srpovi iz kastela na limesu su manji, šireg su sečiva, često sa lukom u obliku elipse, dok su srpovi iz kasnoantičkog kastela kod Porečke reke neuobičajeni, jer im sečivo nije lučno, već prelomljeno pod pravim uglom.( T. II / 10) Pored srpova, koji su služili za ubiranje plodova žitarica, sa limesa potiču i brojni nalazi kosa, koje su služile za sečenje trave. Postoje kose sa dugom i kratkom drškom, a sa limesa poznati su i primerci kosa sa kraćom drškom, i oni potiču sa lokaliteta Pontes i Boljetin.( T. II / 3 ),(T.III / 5). Isto tako i kosiri, koji su u veoma velikom broju nađeni u kastelima i utvrđenim gradovima, imali su široki primenu u svakodnevnom životu, npr. za krčenje, potkresivanje granja, šiblja, korenja i sl. Jednostavni oblici sa trnom ili usadnikom, imali su najširu namenu, i nađeni su u svim arheološkim kontekstima  u oblasti srpskog Podunavlja.[10]

Od oruđa koje se koristilo za obradu drveta, iz logora na podunavskom limesu, potiče znatan broj različitih vrsta sekira. Najzastupljeniju vrstu sekira, čini tip sa čekićasto završenom ušicom u obliku masivne ploče, sa jako izraženim trougaonim krilcima sa obe strane kružnog otvora. Ovaj tip se sreće na lokalitetima: Mihailovac, Karataš, Boljetin, Hajdučka Vodenica i Veliki Gradac. Pored sekira, za obradu drveta koristile su se i bradve, koje su služile za deljenje drveta.( T. II / 8 ) Nalazi bradvi sa podunavskog limesa, potiču sa lokaliteta: Saldum Karatš, Donje Butorke, Boljetin i Ravna.U grupu oruđa koje se najviše koristilo za obradu drveta, spadaju i keseri, kojima su se okresivale, uglačavale i izravnjavale drvene površine.( T. II / 6 ) Nalazi ovog alata u srpskom Podunavlju su retki. Sa podunavskog limesa, iz ostave alata u Boljetinu, potiče nalaz dvodelnog kesara, a nalazi dvojnih lučnih kesara konstantovani su u logorima Pontes i Ravna. Ostalo oruđe za obradu drveta ( strugači, svrdla, dleta, dleta za dubljenje, sečiva od renda ), zastupljeno je u logorima na limesu, u relativno velikom broju.( T. II / 7,8,9)[11]
Na osnovu nalaza pojedinačnih primeraka klešta, koji su sa limesa poznati iz utvrđenja Karataš i Saldum, kao i na osnovu nalaza nakovnja iz Karataša, uočava se da su u okviru samih logora postojale radionice za obradu metala.

Stočarstvo je bilo veoma važna grana poljoprivrede,a stočarski proizvodi, vuna i koža, korišćeni su u velikoj meri. Međutim, da bi mogli da se koriste za izradu odevnih i drugih predmeta, vuna i koža su morale da prođu kroz složeni tretman obrade, za šta  se koristio određeni alat: noževi za sečenje kože, makaze za strigu ovaca, pršljenci, preslice i grebeni. Nalazi noževa za sečenje kože sa sečivom povijenim prema dršci, poznati su sa loklaliteta: Saldum, Boljetin, Karataš, Prahovo.( T. III / 3 ) Primerci lučnih makaza su najbolje poznati sa limesa iz logora: Karataš, Pontes, Boljetin, Veliki Gradac, Hajdučka Vodenica. ( T. III / 4 ) [12]
Nalazi keramičkih i koštanih pršljenaka različitog oblika, česta su pojava na skoro svim lokalitetima duž Dunava.( T. III / 6,7,8 )

U grupu pribora, spadaju noževi koji su se koristili za sečenje i spremanje hrane. ( T. III / 1,2 ). Brojni su i predmeti koji su se koristili za ličnu upotrebu, kao što su koštani češljevi i pincete.( T IV / 6 ) Koštani češljevi zastupljeni su u dva oblika:jednoredni i dvoredni, sa ravnim ili zaobljenim bočnim stranama. Telo češlja se sastoji od pločice pravougaonog oblika, koja je mogla biti neornamentisana, ili ukrašena urezanim linijama ili koncentričnim krugovima.[13] Duž dunavskog limesa, nalazi češljeva veoma su zastupljeni, i poznati su skoro iz svih istraženih logora.( T. IV / 1 )  

građevinska oprema:

Od velikog broja pokretnih nalaza otkrivenih na ranovizantijskim utvrđenjima duž Dunava, znatan broj pripada grupi predmeta koji su činili građevinsku opremu. Nalazi građevinske opreme ukazuju da su gradili i skromnije objekte od drveta, koji su imali krovni pokrivač, na šta ukazuju nalazi tegula, opeka i imbreksa. Sakupljeni su i predmeti, koji su služili za učvršćivanje drvenih građevinskih elemenata, od gvožđa kao što su: klinovi, klanfe, baglame, ekseri ( T. V / 1,2,4,5 ). Toj grupi predmeta pripadaju ključevi, brave i reze ( T. V / 6,3 ). Grupa predmeta koji čine građevinsku opremu sa ranovizantijskog limesa, sakupljena je na lokalitetima: Sapaja, Svetinja, Hajdučka Vodenica, Rtkovo, Borđej., Boljetin, Ravna.[14]

 Oružje i konjska oprema:

Tokom ranovizantijskog perioda oružje se na osnovu svoje funkcije delilo na: defanzivno ( štit, oklop ), ofanzivno za blisku borbu ( mač, koplje, nož ) i borbu za daljinu ( koplje, luk i strele ). Nalazi oružja su relativno retki. Na lokalitetima duž podunavskog limesa najbrojniji su primerci naoružanja za borbu na daljinu, gde spadaju oplate refleksnog luka, u raznovrsne stralice.[15] Sa dunavskog limesa, potiču pet primerka oplate refleksnog luka, sa tri lokaliteta: Tekija, Pontes i Hajdučka Vodenica. ( T. VI / 3,4 )[16]  Nalazi raznovrsnih strelica ( deltoidnog oblika, u obliku vrbinog lista, trobridne strele, strelice u obliku probojca, pljosnate ),potiču sa lokaliteta: Sapaja, lokaliteta Svetinja na Viminacijumu, Boljetin, Pontes, Karataš, Rtkovo, Milutinovac, Donje Butorke, Prahovo.( T. VI / 9,10,11 ) Pored strelica, nađeno je nekoliko primeraka koplja ( Boljetin, Rtkovo, Ravna, Milutinovac)

( T. VI / 6,7,8 ). Defanzivno oružje na podunavskom limesu, zastupljeno je sa jednim primerkom pločastog oklopa, koji potiče iz trećeg horuzonta ranovizantijskog sloja na lokalitetu Svetinja,( T. VI / 1 ) kao i jedan primerak, koji čini deo umbo štita, iz sloja rušenja na lokalitetu Rtkovo – Glamija I. ( T. VI / 2 ) Primerci rukohvata štita, sakupljeni su na lokalitetima Rtkovo – Glamija I, Sip, Karataš[17] i na lokalitetu Svetinja na Viminacijumu.( T. VI / 5 )

Prilikom istraživanja sprovedenih na ranovizantijskim utvrđenjima duž Dunava, otkriven je mali broj nalaza koji pripadaju konjskoj opremi. Na lokalitetu Porečka reka, sakupljena su dva nalaza konjske opreme, koga čine đem i deo dvodelnih žvala. Prisustvo konjske opreme poznato je i sa lokaliteta Rtkovo – Glamija I, gde iz sloja rušenja potiče jedan primerak dvodelnih žvala.[18]

Od opreme za osvetljenje nabrojnuju grupu sakupljenih nalaza čine lampe ( žižci ), koji predstavljaju prenosiv vid osvetljenja, koji su imali dva otvora, jedan za sipanje ulja, a drugi za umetanje fitilja. Najbrojniji su keramički primerci, dok su bronzani žižci relativno retki. Mogu biti gleđosani i negleđosani. Gleđosani nisu bili ukrašavani, dok su negleđosani ukrašavani prilikom izrade, pre pečenja, različitim vidovima ornamenata. ( T. V / 7,8,9 ) Zastupljeni su skoro na svim istraženim lokalitetima duž Dunava ( Hajdučka Vodenica, Boljetin, Sapaja, Ravna, Čezava, Rtkovo. Mihajlovac, Mora Vagei, Milutinovac, Diana, Pontes ).[19]

Prilikom istraživanja sprovedenih duž desne obale Dunava, sakupljena je i znatana količina neuobičajenog materijala, koji se vezuju za različite etničke nosioce. Najveća količina stranog materijala sakupljena je na lokalitetu Sapaja, gde je u kasnoantičkom sloju konstantovana najveća količina sarmatskog materijala. Nađene su posude rađene na vitlu i gnjetanjem, ukrašene linearnim ornamentom, koje se vezuju za Sarmate. Na lokalitetu Sapaja sakupljena je i znatna količina istočnogermanskog materijala. Od naoružanja koje se vezuje za istočnogermanska plemena, izdvaja se nalaz dvoseklog mača – spate, strelice deltoidnog oblika, i u obliku lovorovog lista. Od ostalog materijala, izdvaja se nalaz bronzane livene pređice,  koštani jednoredni i dvoredni češljevi, minđuše sa poliederičnom livenom jagodom, ovalni, bikoniočni i pločasti pršljenci, fibule sa posuvraćenom stopom.[20] Od nalaza keramičkih posuda, uočeno je prisustvo germanske keramičke produkcije. Na lokalitetu Svetinja, sakupljeni su delovi od ukupno 14 posuda, od koje su dve imale glačanu dekoraciju, dok su ostale bile ukrašene pečatnim ornamentima, koje se pripisuju Gepidima.( T. I / 6 )[21]

Prisustvo gepidskih keramičkih posuda, uočeno je i u kasnoantičkom sloju na lokalitetu Sapaja, gde je pored gepidske keramike sa žigosanim ornamentom, uočeno i postojanje hunskodobne keramike, sa uglačanim ornamentom.[22]

---

[1] Isto, op. Cit., 93

[2] Lj. Bjelajac, Amfore Gornjomezijskog Podunavlja, Beograd 1996., str. 113

[3] M. Поповић, op. Cit., 24

[4] Ђ. Јанковић, op. Cit., 158

[5] Isto.

[6] М. Томовић, Текија, керамика са утврђења, Старинар XXXIII – XXXIV, Београд 1984., стр. 347
[7] Isto, 133 - 144

[8] Isto.

[9]Ђ. Јанковић, op. Cit., 135

[10] И. Поповић, op. Cit., 155 - 161

[11] Isto, 163

[12] Isto, 165

[13] П. Шпехар, op. Cit., 175

[14] Isto, 139
[15] Isto, 181

[16] S. Petković, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd 1995., str. 50

[17] П. Шпехар, op. Cit., 184

[18] Isto, 190

[19] Isto.

[20] Д. Димитријевић, op. Cit., 49

[21] М. Поповић, op. Cit., 21

[22] Д. Димитријевић, оp. Cit., 49