Sapaja

Utvrđenje se nalazi između ušća Nere u ušća Karaša, na jednom malom ostrvu. Ostrvo je bilo udaljeno od obale uskim rukavcem Dunava, u neposrednoj blizini Stare Palanke. Lokalitet predstavlja fortifikacioni punkt na levoj obali Dunava od rimskih vremena, pa sve do XIX veka, zbog čega je složen i stratigrafski višeslojan lokalitet.[1] Prvi put je zabeležen i grafički prikazan od strane austrijskog generala Marsiljija, a detaljnije prikazana na planu koji je izrađen od strane grofa Mercy, posle zauzeća Temišvara 1716. godine. Na oba plana je prikazano stanje kako je zatečeno u trenutku preuzimanja tvrđava od Turaka. Na oba plana tvrđava je locirana na ostrvu, pravougaone je osnove, sa četiri kružne kule na uglovima, a cela tvrđava je okružena šancem i rovom. Prva arheološka iskopavanja na ostrvu Sapaja organizovao je 1966. godine Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu, uz saradnju Narodnog muzeja iz Vršca. Radovi su bili manjeg obima i sondažnog karaktera. Sistematska iskopavanja pokrenuo je sledeće godine Arheološki institut u Beogradu, takođe u saradnji sa Narodnim muzejom iz Vršca, koja su izvođena četiri godine pod rukovodstvom Jovana Kovačevića. Tom prilikom utvrđene su dimenzije ruševina 93 x 92 m, koje su zauzimale dve trećine ostrva. Skoro čitava njegova severna polovina se nalazila pod peščanim dinama, koje su dostizale visinu i do 3,5 m. Nasipanjem severnog dela ostrva, više od jedne trećine unutrašnjosti utvrđenja ostalo je neistraženo. Južni deo utvrđenja je najviše bio oštećen, jer je taj deo prilikom miniranja 1739. godine, najviše devastiran. Ceo potez bedema je bio raznet, a obe ugaone kule obrušene u Dunav i praktično pretvorene u gomile ruševina. Jako oštećena bila je i kula na sredini južnog bedema, ali malo uvučena dublje u kopno. Zbog takve situacije mogao je biti iskopan samo trem kasnoantičkog kastela, dve pravougaone srednjovekovne kule i ostaci građevina iz vremena turske i austrijske vladavine.Najuspešnije su istraženi istočni i zapadni bedem, gde su oba otkrivena u dužini preko 50 m, zajedno sa objektima koji su sa njima bili vezani.

Istražena tvrđava imala je gotovo kvadratnu osnovu, sa neznatnom tendencijom ka trapezoidu.  Na osnovu predhodno pomenuta dva plana i same sitacije na terenu, moglo bi se reći da je tvrđava imala četiri kružne ugaone kule, a na sredini južnog bedema, koji je bio okrenut Dunavu i jednu pravougaonu kulu ili kapiju, zatim jednu kulu gotovo kvadratne osnove unutar bedema, u jugoistočnom delu tvrđave. ( Slika 3 ) Kod vidljivih delova zidova retko gde su bila očuvana oba lica, već samo unutrašnje ili spoljašnje, iako su neki delovi bedema bili očuvani u visini od 3,5 m.

Lice kasnoantičkog zida konstantovano je na severnom bedemu, uz severoistočnu ugaonu kulu, u donjem delu, sa unutrašnje strane. Rađen je u finom slogu od ravno pritesanog kamena sa krečnim malterom i peskom kao vezivnog sredstva. Prilikom istraživanja istočnog bedema, kasnoantički bedem je konstantovan celom dužinom iskopa, u donjem delu starije faze srednjovekovnog bedema, koji ga je iskoristio kao podzid. Viidljiva debljina tog kasnoantičkog zida je iznosila 1,25 m. Očuvana visina iznosila je oko 0,50 m. Bedem je građen od krupnih komada lomljenog kamena sa pritesanim licem, koji je brižljivo slagan i spajan belim krečnim malterom sa malo sitnog šljunka. Približno na sredini istočnog bedema prizidana je sa unutrašnje strane jedna kula pravougaone osnove, spoljašnjih dimenzija 7,80 x 6,20 m. Istraživanja zapadnog bedema su dala najviše podataka o kasnoantičkoj fazi ovog objekta.On je ispitan sa unutrašnje strane u dužini od 0,60 m, Na južnom kraku bedema srednjovekovno zidno platno je potpuno uništeno, tako da je kasnoantički bedem ostao potpuno čist, sačuvan u visini od 0,20 do 1,40 m. Na sredini zapadnog bedema nalazila se zapadna kula, istih dimenzija i osnova, kao i istočna kula.[2] Prilikom arheoloških istraživanja na ovom lokalitetu ustanovljeno je nekoliko građevinskih faza: 

Najstarijoj fazi bi pripadao kasno – carski period ( III – IV ) vek, u čijim slojevima ima dosta sarmatskog materijala.

Faza u kojoj su zapaženi slojevi paljevine i rušenja usled hunske najezde i opštih nesređenih prilika, obuhvata period početka V veka.

Faza u kojoj su konstantovane obnove i proširenja utvrde, vezuje se za Justinijansku epohu – VI vek.

Sledeća faza obuhvata hijatus života na ostrvu od VII – XIII veka, gde se za to vreme život preneo na obalu ( lok. Haram ). U njemu je konstantovan materijal XI – XII veka, kao i materijal koji pripada kasnim periodima ( austro – ugarskom ).

Zatim, sledi faza kojoj pripada kasno – srednjovekovni sloj i gde su sada vidljivi ostaci bedema, kapija i kuća, kao i nekih zidova u unutrašnjosti utvrđenja i vezuje se za XIV – XVI vek.

Faza turskog perioda sa nedovoljno izdvojenim ostacima građevina ( XVI – XVIII ) vek.

Faza sa austro – ugarskim slojem i građevinama unutar bedema ( od 1716. godine do najnovijih vremena ).[3]       

---

[1]  R. Rašajski, Sapaja – višeslojno utvrđenje, Arheološki pregled, 11, Beograd 1969., str. 160

[2]  Д. Димитријевић, Сапаја – римско и средњовековно утврђење на острву код Старе Паланке, Старинар XXXIII – XXXIV, Београд 1984., стр. 30 – 42

[3] J. Kovačević, D. Dimitrijević, Sapaja – višeslojno utvrđenje, Arheološki pregled, 10, Beograd 1968., str. 115