Razvoj limesa

Pri administrativnoj podeli podunavskih zemalja krajem I veka p.n.e. i početkom I veka nove ere, deo Dunava između ušća reke Save i Cibrice, uključen je u provinciju Gornju Meziju, tako da se rimska državna granica duže vreme poklapala sa tokom Dunava.[1]

Od Beograda postoji čitav niz utvrđenja i naselja duž Dunava sve do bugarske granice, i dalje do Crnog mora. Dolinom Dunava utvrđenja su bila relativno gusto postavljena, dok su naselja bila položena duž puta ( koji je za vreme Trajana omogućavao direktnu vezu Galije sa Crnim morem ), a da su sama nastala uz prvobitno čisto vojne objekte. Sam odbrambeni sistem je obuhvatao čitav niz sličnih i manjih gradnji, međusobno vezanih signalnim uređajima.[2]

Pred kraj Avgustove vlade su već počele da se preduzimaju mere za obezbeđivanje granice na Dunavu, postavljanjem prvih utvrđenja – presidia. Presidie su bile branjene zemljanim bedemima i ležala su na većim međusobnim rastojanjima, čija je malobrojna posada imala zadatak da kontroliše pokrete varvara na levoj obali. Ostaci zemljanih bedema registrovani su na više lokaliteta na limesu ( Čezava, Saldum, Boljetin, Veliki Gradac ), ali samo fragmentarno. Plan ovih utvrđenja nije mogao biti rekonstruisan, jer su tragovi nestali pod poznijom kamenom izgradnjom. [3]

Zahvaljujući brojnim istraženim utvrđenjima na osnovu pisanih podataka i pokretnih nalaza, izdvojeno je osam faza razvoja gornjomezijskog limesa, od I veka do VI veka.[4]

Prva faza razvoja i sigurnija utvrđenja na desnoj obali i organizacija rimskog limesa u Meziji Superior, u vezi je sa izgradnjom puta kroz Đerdapsku klisuru, koji je započeo Tiberije 33/34. godine, a nastavili Klaudije i Domicijan, a dovršio Trajan.[5] Ova prva faza limesa je slabo istražena, i uočljiva je samo na Čezavi i Boljetinu.[6]

Druga faza se vezuje za doba Flavijevaca, kada limes počinje da se utvrđuje. Tada se javljaju prvi bedemi rađeni delom od kamena i maltera, kao što je slučaj u Boljetinu i Čezavi.

Treća faza razvoja limesa je podeljena na podfaze: doba Trajana i njegovih dačkih ratova, vreme Hadrijana, i kraj vladavine dinastije Antonina. Trajanova aktivnost na limesu je započela 98. godine, njegovim dolaskom na Dunav. Njegova aktivnost ogleda se u obnavljanju i građenju novih drveno – zemljan utvrđenja.[7] Tokom i nakon dačkih ratova podignuta su utvrđenja u Viminacijumu, Kupama, Novama, Smorni, Talijati, Dijani, Pontesu i u Egeti.[8] Trajanova aktivnost na Dunavu obeležena je i izgradnjom mosta, raspona 1.100 m, koji je povezivao Pontes i Drobetu, posle konačnog osvajanja Dakije, kao i izgradnja kanala kod Sipa, koji je očuvan jednim kastelom. Njegova aktivnost na limesu je rezultirala postojanjem sistema kula stražara, na strateški osetljivim mestima, kao kod Gospođinog vira, Livadica i na Lepeni. Većina njih je bilo uništeno u toku gradnje modernog puta.[9]

Četvrta faza se vezuje za doba vladavine Severa i traje do kraja vladavine Aurelijana. Krajem II i početkom III veka granica Carstva je bila pomerena na sever, ali biva napuštena u vreme Aurelijana 270. godine.[10] Snažan pritisak Gota, Sarmata, Karpa učinio je da granica bude u neprekidnoj opasnosti, tako da je u ovom razdoblju delovanja opasnosti, otpočela živa građevinska aktivnost na podunavskom limesu. Sasvim je sigurno da je izvestan broj fortifikacija iznova podignut na samom početku III veka.[11] Popravke su vršene na utvrđenjima u Singidunumu, Viminacijumu, Novama, Saldumu, Smorni, Talijati, Dijani, Pontesu, Egeti, dok je novopodignuti logor bio u Ravni.[12]

Peta faza obuhvata doba Tetrarhije, Konstantina Velikog i njegovih naslednika, za koju su karakteristične izgranje tetrapilona i kvadiburgijuma. Na skoro svim objektima su uočljive izvesne građevinske intervencije, popravke i poboljšanja, koja bi se mogla datovati u kraj III i početak IV veka.[13] Na Ravni je izgrađen iznova celi unutrašnji kompleks građevina. Na Čezavi je takođe identifikovana građevinska aktivnost iz vremena Konstantina Velikog. Unutrašnju građevinsku strukturu u Boljetinu su zamenili šatori i drugi privremeni objekti. Intervencije su uočljive i na Velikom Gradcu, Malom Golubinju, Hajdučkoj Vodenici, kao i na Sipu.[14] Za ovu fazu se vezuje centralna građevina u Donjim Butorkama. Građevina je predstavljala tetrapilon, pojačan pilastrima na uglovima. Sličnu situaciju imamo i u Hajdučkoj Vodenici i u Mihajlovcu. Ovoj fazi pripadaju građevine u Rtkovu, Ljubičevcu i Mora Vagei, koji su se mogli timačiti kao osmatračnice. Istom periodu pripadaju i kvadiburgijum sa četvorougaonim kulama u Porečkoj reci, Tekiji, Sipu i na Sapaji.[15]

Šesta faza se vezuje za popravke i rekonstrukcije na logorima duž dunavskog limesa, za vreme vladavine Valentijana I i Valensa. Vidljive rekonstrukcije su na Sapaji, Čezavi, Boljetinu, Smorni, Malom Golubinju, Karatšu i Pontesu, kao i na celom nizu utvrđenja tetrarhijske epohe. [16]

Sedma etapa u razvoju srednjedunavskog limesa, vezana je za vreme Teodosija I, koji je obnovio mnoge porušene tvrđave i sanirao situaciju na granici.[17] Posle smrti Teodosija, dolazi do novih provala i pobuna Gota, tako da je podunavski deo limesa počeo da se raspada. Limes se održao još neko izvesno vreme u doba Arkadija, da bi potom sasvim prestao da postoji za sledećih sto godina.[18]

Osma faza razvoja limesa se vezuje za vreme Justinijana, koji uspeva da stvori jaku graničnu liniju. Njegova aktivnost se može podeliti na:

Izgradnju novih malih tvrđava ( Ušće Slatinske reke, Milutinovac,  deo Hajdučke Vodenice, Bosman i Saldum ).

Izgradnju novih malih tvrđava, koje su uključivale starije unutrašnje kule ( Ljubičevac, Rtkovo i Donje Butorke ).

Rekonstrukciju pomoćnih kampova ( Diana, Taliata, Boljetin i Čezava ).

Rekonstrukciju malih tvrđava ( Ravna, Sip, Mihajlovac i Borđej ).[19]

Sve tvrđave su građene na vrlo sličan način. U temelju su zidane kamenom i malterom, a u gornjem delu samo opekom, ili kamenom i opekom, koji su vezivani malterom sa tucanom opekom. Tvrđave predstavljaju utvrde čisto vojne namene, koje su posednute isključivo vojskom, četvorugaone su osnove, sa kulama kružne osnove na uglovima, podešene za odbranu. Podizane su na samoj obali Dunava, tamo gde su rastojanja bila velika, dopunjavane su stražarama i utvrđenim pribežištama.[20]

Stražare su činile jače utvrđene kule ili slično, sa malobrojnom posadom. Bile su neposredno ulljučene u aktivnu odbranu, te su se na Dunavu nalazile na mestima gde je rastojanje između tvrđava bilo veliko.

Utvrđena pribežišta predstavljala su utvrđena skloništa seoskog stanovništva. Korišćena su za privremeno sklanjanje seoskog stanovništva, koje je inače stanovalo van bedema. Osnovana su negde oko 550. godine, kada su slovenski napadi bili učestaliji. Imaju nepravilnu četvorougaonu osnovu, sa isto tako nepravilnim četvorougaonim kulama na uglovima. Obično su građena samo kamenom i beličastim malterom.

Utvrđenja su se gradila na povoljnim odbrambenim položajima, čija je osnovna namena bila odbrana njegovog stanovništva, a ne grada i puteva. Nepravilne su osnove, prilagođene podlozi, a kule su četvorougaone osnove. Građene su obično samo kamenom vezivanim beličastim malterom. Nekad su za utvrđenja iskorišćene velike rimske tvrđave.[21]

---

[1]   M. Mirković, op. Cit., 1

[2]   D. Vučković – Todorović, op. Cit., 107

[3]   P. Petrović, Odbrambeni sistemi u antici, Materijali XII, Novi Sad 1986., str. 92

[4]  P. Petrović, M. Vasić, The Roman frontier in Upper Moesia: arheological investigations in the Iron Gate area – main results, Roman Limes on the Middle and Lower Danube, Belgrade 1996., str. 20

[5]  В. Кондић, Љ. Зотовић, Римска и рановизантијска утврђења у Ђердапу, Археолошко благо Ђердапа, Београд, 1978., стр. 58

[6]   M. Vasić, V. Kondić, Le limes st paleobyzantin des Portes de Fer, Studien zu den Militargrenzen Roms III, Stutgard 1986., str 543

[7]   M. Vasić, Castrum Pontes i problematika rimskog limesa na području Đerdapa između I i III veka, Materijali XII, Novi Sad 1986., str. 178

[8]   P. Petrović, M. Vasić, op. Cit., 22

[9]   M. Vasić, V. Kondić, op. Cit., 543

[10]   Isto.

[11]   Lj. Zotović, V. Kondić, Rimska i ranovizantijska utvrđenja u Đerdapu, Materijali XXII, Beograd 1987., str. 42

[12]   G. Jeremić, Saldum, rimsko i ranovizantijsko utvrđenje, Magistarski rad odbranjen na Filozofskom fakultetu u Beogradu 2003. godine ( u rukopisu ), 235

[13]   Lj. Zotović, V. Kondić, op. Cit., 42

[14]   Isto.

[15]   M. Vasić, V. Kondić, op. Cit., 551

[16]   Isto, 553

[17]   Lj. Zotović, V. Kondić, op. Cit., 43

[18]   Isto, 44

[19]  M. Vasić, V. Kondić, op. Cit., 554 - 558

[20]  Đ. Janković, op. Cit., 187

[21]   Isto.