Zaključak

Granica na našem delu Dunava bila je oslonjena prvenstveno na reku. Ona je predstavljala prirodnu rečnu granicu, duž koje su se smenjivala razna varvarska plemena, i kao neprijatelji i kao saveznici u sastavu romejskog vojnog sistema odbrane. Kako je limes predstavljao prirodnu utvrđenu granicu prema varvarskom svetu, objekti koji su građeni za odbranu od neprijatelja, zavisili su od vremena u kojem su nastali. Tako u početnom periodu formiranja limesa logori se u planu skoro ne razlikuju, imaju kapije na sve četiri strane, četvorougaone kule uz unutrašnje lice bedema, kao i sličan raspored zgrada u unurtrašnjosti logora. Međutim, sredinom III veka usled velike invazije varvara, kada je limes prvi put znatno ugrožen, dolazi do nekih promena. Izvršene su promene na gabaritu postojećih tvrđava, a ujedno je došlo i do izgradnje novih. Od vremena Dioklicijana i Konstantina, kasteli menjaju klasičnu formu, napuštaju rimski šablon gradnje, tako da se sada kasteli prilagođavaju konfiguraciji terena i biraju mesta za njihovo podizanje. Osnova tvrđava je različita, jer je prilagođena podlozi ili starijim temeljima. Odbrambeni objekti su podizani na obali Dunava, na položajima i rastojanjima sa kojih su mogla međusobno biti posmatrana. Gde su rastojanja bila velika praznine su dopunjavale stražare ili utvrđena pribežišta. S obzirom da su utvrđenja građena za odbranu od dugotrajne opsade, kule su izbačene na spoljnu stranu kako bi se smanjila vatrena moć projektila. Bile su više od bedema, a oblici i veličina kula različiti, kako između tvrđava, tako i u okviru jedne tvrđave, tako da postoje četvorougaone u obliku pravilnog ili nepravilnog pravougaonika, potkovičaste, potkovičaste u obliku razvučenog latiničnog slova U, kružne, a nekad je kula mogla imati i funkciju crkve ( Saldum ). Građene su na isti način kao i bedemi, u tehnici opus mixtum tj., od redova pritesanog kamena, koji se smenjuju sa 3 ili 5 redova opeka, zaliveno malterom. Veća i manja utvrđenja su bila tako raspoređena da pre svega, brane ušća pojedinih rečica i većih potoka od prodiranja u dublju unutrašnjost. Na značajnim strateškim punktovima bila su izgrađena veća utvrđenja kao što su Veliki Gradac. Čezava, Karataš. Između većih postavljene su manje tvrđave, među kojima se istuču Saldum, Bosman, Boljetin, Ravna, Hajdučka Vodenica. Kod pojedinih utvrđenja ( Čezava, Najdučka Vodenica ), konstantovani su ostaci pristaništa, što je postojanje ovakvih sistema utvrđenja omogućilo sigurniju plovidbu Dunavom. U nekim tvrđavama su postojale i hrišćanske crkve, relativno značajnih razmera, kao što su crkve konstantovane u Boljetinu, Velikom Gradcu, i jedna manja u obnovljenoj severoistočnoj kuli na tvrđavi Saldum. Međutim, uprkos svojoj velikoj građevinskoj aktivnosti, kada je obnovljen i iznova podignut čitav niz utvrđenja, Justinijanova politika doživela je neuspeh, jer usled upada Kutrigura, Slovena i Avara, granica je bila znatno oslabljena i nije mogla dugo da izdrži stalne upade varvara. Ranovizantijski limes je definitivno uništen navalama Slovena početkom VII veka.

Prilikom arheoloških istraživanja sprovedenih na desnoj obali Dunava, od Beograda do granice sa Bugarskom, sakupljena je znatna količina pokretnog materijala. Posmatrajući u celini, najviše je prikupljeno fragmenata keramičkih posuda, na osnovu kojih se uočava postojanje različitih oblika posuda. Najveći procenat otpada na prisustvo amfora, lonaca i zdela različitog oblika, dok manji broj  u odnosu na njih, čine delovi pitosa i krčaga.

Najzastupljenije je poljoprivredno oruđe, koje govori o različitim vidovima delatnosti kojima se stanovništvo bavilo. Dobra zastupljenost zemljoradničkog alata u kastelima na limesu, ukazuje na promene koje su se u ovom periodu dogodile u načinu snabdevanja vojske, a koje su imale za posledicu njenu ruralizaciju.[1] Nalazi klešta, nakovnja, kalupa za livenje i kašike za obradu keramičarskih sudova na vitlu, svedoče da su u okviru kastela mogle postojati raznovrsne radionice. Nalazi oružja i konjske opreme su retki.

Oružje je zastupljeno najviše sa primercima ofanzivnog naoružanja za borbu na daljinu ( koplje, luk i strele), a od defanzivnog naoružanja, nađeno je četiri rukohvata štita, kao i jedan pločati oklop na lokalitetu Svetinja, i deo umbo štita na lokalitetu Rtkovo – Glamija I.

Nalazi konjske opreme sa ranovizantijskog limesa su retki. Prisustvo konjske opreme konstantovano je na lokalitetu Porečka reka, gde je nađen jedan đem i deo dvodelnih žvala, kao i na lokalitetu Rtkovo, odakle takođe potiče jedan primerak dvodelnih žvala.

Pored nalaza uobičajenog pokretnog materijala, uočeno je postojanje i materijala koji se vezuje za različite etničke nosioce. Najveća količina stranog materijala je uočena na lokalitetu Sapaja, gde je u kasnoantičkom sloju uočena najveća količina sarmatskog materijala. U istom, kasnoantičkom sloju je uočen materijal koji se vezuje za seobu naroda, od koga ima fragmenata keramike ukrašenih žigosanim ornamentom, koji se vezuju za Gepide, a među njima i fragmenata sive hunskodobske keramike, sa uglačanim ornamentom, koji se razlikuje od srodne sarmatske, koja je rađena na vitlu i ukrašena linearnim ornamentima, a znatan broj sarmatskih posuda je rađen i gnjetanjem. Grnčarija sa gepidskim karakteristikama uočena je i na lokalitetu Svetinja, gde ima ulomaka grnčarije koji potiču od ukupno 14 celih posuda, od kojih su dve imale glačanu dekoraciju, dok su ostale bile ukrašene pečatnim ornamnetima. Prikupljena je i znatna količina istočnogermanskog materijala, a njihova najveća zastupljenost uočena je na lokalitetiu Sapaja.

---

[1]   И. Поповић, op. Cit., 238